Nurtazinova Akbayan Serikovna
Candidate of Economic Sciences. Associate Professor
of Economics and Law at the University of Zhezkazgan
Нұртазинова Ақбаян Серікқызы
Экономика ғылымдарының кандидаты,
Ө.А.Байқоңыров атындағы Жезқазған
университетінің доценті, Жезқазған қаласы
THE MODERN STATE COMMERCIAL BANKS
Коммерциялық банктердің қазіргі жағдайы
Summary: The analysis of credit activities of commercial banks as a whole. Commercial Bank is currently the key element of the banking system. Considers the share of lending in the context of legal and physical persons. attention to lending to small and medium enterprises, their share in total loan portfolio of banks. Lending affects the volume and structure of money supply, payment transactions, velocity of circulation of money stimulates the development of productive forces, and also contributes to the expansion of production and economic growth.
Key words: The banking system, banking asset, lending to small and medium enterprises, credit portfolio.
Аңдатпа: Мақалада коммерциялық банктердің несиелік қызметіне талдау жасалған. Несиелік қызметпен байланысты коммерциялық банктердің активтерінің көп бөлігі көрсеткендей банктердің активтерінің жиынтық құрылымына талдау жасалған.
Несиелендірудің белсенділігі заңды және жеке тұлғаларды несиелендіру үлесі қарастырылған. Коммерциялық банктердің несиелік қоржынындағы шағын және орта кәсіпкерлікті несиелендіруге көңіл бөлінген. Несиелендірудің белсенділігі оның көлемі және құрылымына, ақша массасына, төлем айналысына, ақша айналымының жылдамдығына, өндірістік күштің дамуын ынталандыруға, сонымен қатар өндірісті кеңейтуге және экономикалық өсуге әсер етеді.
Түйін сөздер: банк жүйесі, банктердің активтері, несиелендіру, шағын және орта кәсіпкерлік, несиелік қоржын.
Кіріспе
Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев өз жолдауларында айта кеткен маңызды шаруалардың бірі, еліміздегі шағын және орта бизнесті дамыту, сол арқылы ел экономикасын көтерудің тиімділігін атап өткен болатын, сол себепті шағын және орта бизнесті дамыту мақсатында еліміздің коммерциялық банктерін қаржыландыру жағынан алатын орны зор. Сол себептіде еліміздегі банктік жүйенің дамуы тікелей елдегі көптеген шаруашылықтар мен бизнестердің дамуының кепілі болып табылады. Банктердің дамуы мен тауар өндірісі айналысы тарихи жағынан алғанда қатар жүріп отырады.
Коммерциялық банктер өздерінің табыстық базасын кеңейтіп, рентабельділігі мен бәсекелестігін көтеру үшін клиенттеріне операциялар мен қызметтердің кең көлемін көрсетуге тырысады. Халыққа дәстүрлі активтік операцияларды (несиелік, есеп – айырысу кассасы, валюталық және тағы басқалары) көрсетумен қатар, қызметтерді, клиенттердің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулерді, лизингтік және тағы да басқа операцияларды көрсетуде.
Банктердің басты функцияларының бірі — экономиканы несиелендіру. Қазіргі уақытта банктер үшін халықты несиелеуге байланысты тәуекелдің негізгі факторлары халықтың төлем қабілеттілігінің төмендеуіне, жылжымайтын мүлік бағасының төмендеуіне және валюта айырбастау бағамдарының тұрақсыздығына әкеп соғуы мүмкін жалпы экономикалық күйзелістер болып табылады. Корпоративтік секторға келетін болсақ, бұл жерде тәуекел және ең алдымен, кәсіпорындар іскерлік белсенділік деңгейі төмендеген жағдайда неғұрлым ұтқыр экономика саласына бағытталған несиелердің жоғары үлесіне негізделген, бұл банкроттықтың өсуіне және несие қоржынының сапасының нашарлауына әкеп соғуы мүмкін. Өйткені экономика өсуінің баяулауы қарыз алушылардың несиелерді өтеу қабілетінің төмендеуіне әкеп соғуы мүмкін, банктер несие беруді өңдеуші өнеркәсіп, көлік, ауыл шаруашылығы саласындағы сауда және жылжымайтын мүлік салаларынан қайта бағдарлау қажет.
Тәжірибелік бөлім
Банк жүйесінің тұрақтылығы теориясының динамикалық дамуына қарамастан, көбінесе мәселе микродеңгейде, коммерциялық банктер деңгейінде қарастырылады. Тек кейбір ғалымдардың жұмыстарында ғана отандық банк жүйесі мен банктердің тұрақтылығы мәселесі Ш. Р. Әбділманова, Н.Н.Хамитов, Г.С.Сейткасымов, У.М.Искаков, С.Б.Мақыш және басқалар бұл мәселені тұтастай банк жүйесі деңгейінде зерттей бастады.
Банк секторы бәсекелестігінің жеткілікті дәрежесін ескере отырып, мемлекеттің оның жұмыс істеуіне қатысуы талап етілмейді. Банк секторы нарықтық экономиканың толыққанды тетігі болып табылады, оның бәсекеге қабілеттілігі қаржы ресурстарын дербес қайта бөлумен қамтамасыз етіледі [1].
Нәтижелер мен талқылаулар
Қазақстанның банк секторы үшін бизнес жүргізудің және банктер үшін бәсекелестік артықшылықтарды алудың принципті жаңа деңгейіне шығу қажет – қаржы ағындарын басқарудың теңдестірілген талдау жүйесін құру .
1-кесте-ҚР банк секторының жиынтық активтерінің құрылымы [3], млрд. теңге
| Көрсеткіштердің атауы/ мерзімі | 2015 | 2016 | Өсім, % 2016 | 2017 | Өсім, % 2017 | |||
| млрд. тенге | қорытын-дысы %
|
млрд. тенге | қорытын-дысы % | млрд. тенге | қорытын-дысы % | |||
| Қолма қол ақша,
тазартылған қымбат металдар және корреспонденттік шоттар |
1 953,6 | 9,5% | 2 446,7 | 10,9% | 25,2% | 3 969,2 | 15,5% | 62,2% |
| Салымдар, басқа банктердегі | 465,0 | 2,3% | 382,3 | 1,7% | -0,8% | 692,0 | 2,7% | 81,0% |
| Бағалы қағаздар | 1 916,6 | 9,3% | 2 075,4 | 9,3% | 8,3% | 56,3 | 0,2% | -97,3% |
| Банктік қарыздар және «кері РЕПО» операциялары | 13 348,2 | 64,6% | 14 184,4 | 63,4% | 6,3% | 15 553,7 | 60,6% | 9,7% |
| Капиталға инвестициялар | 351,7 | 1,7% | 486,9 | 2,2% | 38,4% | 479,3 | 1,9% | -1,6% |
| Басқа да активтер | 2 623,8 | 12,7% | 2794,0 | 12,5% | 0,6% | 4 908,2 | 19,1% | 75,7% |
| Барлық активтер (резервтерді провизияларды) ескермегенде) | 20 659,0 | 100,0% | 22 369,7 | 100,0% | 8,3% | 25 658,7 | 100,0% | 14,7% |
| ҚЕХС талаптарына сәйкес резервтер (провизиялар), оның ішінде: | -5 197,3 | -25,2% | -4 130,7 | -18,5% | -20,5% | -1 874,3 | -7,3% | -54,6% |
| Олардың бір-бірінің банктердегі шоттары мен салымдары бойынша резервтер (провизиялар) | -3,6 | 0,0% | -1,9 | 0,0% | -0,5% | -0,1 | 0,0% | -94,6% |
| Бағалы қағаздар бойынша резервтер (провизиялар) | -54,9 | -0,3% | -63,8 | -0,3% | -83,8% | -10,3 | 0,0% | -83,9% |
| «Кері
РЕПО», бойынша резервтер (резервтер) операциялар бойынша |
-4 643,9 | -22,5% | -3 569,8 | -16,0% | -23,1% | -1 642,4 | -6,4% | -54,0% |
| Резервтер (провизиялар) бойынша шығындарды жабуға арналған
және қауымдасқан ұйымдар |
-116,0 | -0,6% | -123,1 | -0,6% | 0,6% | -175,8 | -0,7% | 42,8% |
| Басқа банк қызметі бойынша және дебиторлық берешек бойынша резервтер (провизиялар) | -378,9 | -1,8% | -372,2 | -1,7% | -0,2% | -45,8 | -0,2% | -87,7% |
| Басқа активтер | 15 461,7 | 18 239,0 | 18,0% | 23 784,4 | 30,4% | |||
*дерек көзі – [3] әдебиет көзіне сүйене отырып, автормен құрастырылған
Коммерциялық банктердің қызметін талдау ҚР банк секторының жиынтық активтерінің құрылымында (1 – кесте) дамудың оң серпіні байқалатынын көрсетеді: несиелік ұйымдардың активтері 30,4% – ға өсті-01.01.2017 ж. жағдай бойынша 23 784,4 млрд. теңгеге дейін, 18,0% — ға-01.01.2016 ж. жағдай бойынша 18 239,00 млрд. теңгеге дейін.
Активтер құрылымында ең үлкен үлесті (60,6%) 15 553,7 млрд.теңге сомасында несиелік қоржын (негізгі қарыз) алады (2017 жылдың басына – 14 184,4 мл д. теңге), 2017 жылы 9,7% — ды құрады.
Жалпы Қазақстанның банк секторы тең бәсекелестік жағдайда жұмыс істейді. Активтердегі несие қоржыны үлесінің көрсеткіші 60-70%, бұл Қазақстандағы қалыпты банк қызметін қолдау үшін оңтайлы болып табылады.
Несиелік қоржынның мазмұнына банктердің өтімділігі мен рентабельділігі және олардың болуы байланысты. 2017 жылы несие беру жеткілікті тұрақты болды, тіпті белгілі бір өсіммен де, 2017 жылы несие қоржынының өсімі 2016 жылға қарағанда 9,7% — ды құрады.
Көріп отырғанымыздай, ҚР қарыз алушыларының несие қоржынының көлемі 15 553,7 млрд.теңгеге тең, бұл 2016 ж. көлемінен 16,5% — ға (845,0 млрд. теңге), 2017 ж. 9,7% — ға (420,0 млрд. теңге) артық.
Заңды тұлғаларға несие беру 2017 жылы 54,8% ҚР несие қоржынының жалпы көлемінде көш бастап келеді. Заңды тұлғаларға қарыздар 2017 жылы 5,2% – ға ұлғайды және 8 511,0 млрд.теңгені құрайды (2015 жылы – 7 666,0 млрд. теңге немесе несие қоржынының 57,5% — ы, 2016 жылы-8 091,0 млрд. теңге немесе несие қоржынының 57,1% — ы).
2015-2017 жылдар аралығындағы ҚР банк секторының активтері мен несие қоржынының серпіні (1-сурет) былайша көрінеді:
Кестеде банк активтеріндегі несиелік қоржынының шамалы өсуі байқалады, осылайша 01.01.2017 ж.активтеріндегі несиелік қоржынға дейін 86,3% – ды, 01.01.2016 ж. – 77,8% — ды, 01.01.2015 ж. — 65,4% — ды құрады. 2017 жылы активтер құрамында айтарлықтай үлкен өсім басқа баптар есебінен болды: қолма – қол ақша, тазартылған қымбат металдар және корреспонденттік шоттар (өсім – 62,2%); олардың банктерінде орналастырылған салымдар (өсім-81,0% кезінде). Осылайша, 2015-2017 жылдар кезеңінде ҚР банк секторы активтерінің құрылымы несие қоржынының пайдасына емес өзгерді.
Сурет 1. ҚР банк секторының несие қоржыны мен активтерінің 2015-2017жж. Динамикасы [2].
*дерек көзі – [4] әдебиет көзіне сүйене отырып, автормен құрастырылған
Несиелік қоржынның мазмұнына банктердің өтімділігі мен рентабельділігі және олардың болуы байланысты. 2017 жылы несие беру жеткілікті тұрақты болды, тіпті белгілі бір өсіммен де, 2017 жылы несие қоржынының өсуі 2016 жылға қарағанда 9,7% — ды құрады.
Көріп отырғанымыздай, ҚР қарыз алушыларының несие қоржынының көлемі 15 558,95 млрд.теңгеге тең, бұл 2015 ж. көлемінен 16,5% — ға (845,0 млрд. теңге), 2016 ж. 9,7% — ға (420,0 млрд. теңге) артық.
Заңды тұлғаларға несие беру 2017 жылы 54,8% ҚР несие қоржынының жалпы көлемінде көш бастап келеді. Заңды тұлғаларға қарыздар 2015 жылы 5,2% – ға ұлғайды және 8 511,0 млрд. теңгені құрайды (2015 жылы – 7 666,0 млрд. теңге немесе несие қоржынының 57,5% — ы, 2016 жылы-8 091,0 млрд. теңге немесе несие қоржынының 57,1% — ы).
Жеке тұлғаларға қарыздар несие қоржынының 26,8% үлесімен 4 163,0 млрд. теңгені құрайды (2017 жылдың басына – 4 015,0 млрд.теңге немесе несие қоржынының 28,2%-ы). 2017ж. қаржы адамдарына берілген несиелердің өсімі 2015 ж. қарағанда 3,7% – ды – 10,7% — ды құрады.
Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері бойынша берілетін қарыздар көлемінің жыл сайын ұлғаю үрдісі байқалды. Осы бағыттағы субъектілердің қажеттіліктеріне 2017 жылы шамамен 2 060 млрд.теңге берілді, бұл өткен жылғы көрсеткіштен 15,2% — ға артық (1 788,0 млрд. теңге). Несие беру көлемі бойынша шағын және орта бизнес ҚР банкісінің несие қоржынында 13,3% — ды құрайды [3]. Демек, шағын және орта бизнес кәсіпорындарын несиелендірудің өсу үрдісі байқалады, бұл жалпы жеке және заңды тұлғаларға несие беру туралы айтпайды.
2015-2017 жылдарға коммерциялық банктерге несие беру динамикасының деректерін салыстыра отырып, жалпы несие беру көлемін ұлғайту туралы қорытынды жасауға болады. Шағын және орта бизнес кәсіпорындарын несиелендіру елеусіз жүргізілді. Заңды тұлғаларды несиелеу тұтынушылық несиелеу сияқты азайды.
Кестеден көріп отырғанымыздай, 2015 жылдан бастап 2017 жылға дейін коммерциялық банктердің активтеріндегі заңды тұлғаларға берілетін несиелер 57,5% – ды құрайды, алайда олардың үлесі 2015 жылмен салыстырғанда шамалы, бірақ 2,7% — ға кеміп, 54,8% — ды құрады. Сондай-ақ 2017 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының несиелік қоржынында жеке тұлғаларға берілген кредиттердің үлес салмағы жоғары, ол 26,8% — ды құрады, бірақ бұл 2015 жылға қарағанда 1,4% — ға аз (28,2%). көріп отырғанымыздай, тұтынушылық несиелендірудің азаю үрдісі байқалады.
Қорытынды
Мұның бәрі 2017 жылы несиелік саясаттың қатаңдауына алып келген несиелік қоржынның сапасына коммерциялық банктердің алаңдаушылығымен байланысты. Қазіргі уақытта, банктердің пікірінше, несиелік қоржын бойынша несиелік тәуекелдің ағымдағы деңгейі қарыз алушылардың төлем қабілеттілігін үйлестірумен және халықтың тұтынушылық сұранысының азаюымен байланысты.
Банктердің несиелендірудегі ұстамдылығы сондай-ақ өтімділіктің төмен қол жетімділігімен және жоғары несиелік тәуекелмен түсіндіріледі. Банктердің бағалауы бойынша, елдегі экономикалық белгісіздік, кепілдік қамтамасыз ету құнының нашарлау тәуекелі, сондай-ақ қарыз алушылардың тәуекел бейінінің нашарлау қаупі несиелік саясаттың қатаңдығына әсер еткен қосымша факторлар болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы, №954 Қаулы, 29 тамыз 2014 жыл.
- Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінің арнайы сайты (интернет-ресурс: http://www.nationalbank.kz).
- ҚазҰУ жаршысы, экономикалық серия. №1 (119). 2017, Жолaмaновa М.Т.
- Банк ісі:Оқулық/ Мақыш С.Б. –Алматы, 2009, Б. – 346.